Galdera bat den-denaren abiapuntuan: «Zergatik musikatu da emakumezkoen hain testu gutxi euskal kantagintzan?». Galdera bat eta zor baten kontzientzia, akaso. Anjel Lertxundik aipatu zion hausnarketa Antton Valverderi, elkarlanerako lur bila zebiltzala, 3 L – Lauaxeta, Lizardi, Lete (Pamiela, 2013) elkarrekin egin ostean. «Hauxe da nirea», pentsatu zuen Valverdek: lanari ekin, Lertxundik pasatu zizkion euskal emakume poeten liburuetan azterka hasi, eta musikatzeko egokienak iruditu zitzaizkionekin osatu zuen sorta. Bost poeta, bost poetika eta zortzi poema. Itxaro Borda, Jule Goikoetxea, Tere Irastortza, Miren Agur Meabe eta Arantxa Urretabizkaia. Emanaldi forma eman zioten hasieran; han-hemen aurkeztu zituzten kontzertu eran, eta, grabatzeko urratsa egitean, Txillida Leku museora (Hernani, Gipuzkoa) jo zuten. «Hollywoodek ere ez daukan gune eder batera», Lertxundiren esanetan. Hori da orain Hitzak hots argitalpenean eskura jarri dutena: emanaldi hura eta poemen bilduma laburra. Pamielak eman du argitara, Littera&Musika bildumaren barruan, eta Gipuzkoako Foru Aldundiaren laguntzarekin.

Antton Valverde, Tere Irastortza, Anjel Lertxundi eta Mari Jose Telleria, Koldo Mitxelena Kulturunearen kanpoaldean, Donostian. (Andoni Canellada / Foku)

Lertxundiren hitzek irekitzen dute lana, bai paperezkoa eta bai ikus-entzunezkoa. Bertan kontatzen du anekdota hau: nola adiskide batek Mallarmeri abisu eman zion Debussyk musika jarri ziola bere L’après-midi d’un faune poema luzeari. Eta nola erantzun zion hark galdera forman eta harrituta: «Debussyk musika jarri diola? Nik jarri ez nion ba?». Ez zebilela gaizki kontatzen du Lertxundik testuan, poetak ere jarri ziola bere musika, baina hitzen hotsen bidez. Hortik proiektuari eman dioten izena, «eta ez alperrik», Lertxundiren esanetan: «Musikak baditu bi alderdi: hots moduan jaiotzen da, baina laster elkartzen da hitzarekin, eta kantak sortzen dira; antzinatetik ezagutzen ditugu hitz kantatuak. Hitzena, literatura, eta hotsena, musika: historian beti mantendu den ezkontza bat da». Eta espiritu horrekin jardun dutela zehaztu du idazleak.

Valverderena da lana osatzen duten poemen selekzioa, «intuizio eta gustu propioari» segika egindakoa. «Eskuetan hartu, milaka buelta eman, eta, azkenean, batzuekin maitemindu egiten zara», kontatu du. Ondokoa da sorta: Urretabizkaiaren Palmondoak, Bordaren Oragarre Run eta Milia lastur revisited, Goikoetxearen Hotsa dabil, Irastortzaren Maite zaitut gorputz eta Lo kanta bat ama batentzat, eta Meaberen Antsien oharrak-4 eta Gauza konkretuak. Zortzi horietatik zazpirentzat sortu du doinua Valverdek; salbuespen modura, Meaberen lehen olerkirako Jesus Guridiren doinu bat baliatu du. Gogora ekarri du, gainera, bost egilek eta zortzi testuk euskal konpas ezaguna osatzen duela, zortzikoa.

Gogoan izan ditu proiektuan aritu diren beste kideak ere: besteak beste, Francisco Herrero eta Xabier Zeberio (Alos Duo), azalaren egile eta bere anaia Javier Valverde eta Pamielako kide Pello Eltzaburu eta Jose Angel Irigarai.

«Elkar irakurtzeko ordua»
Musikatutako bost poetetatik, Irastortza izan da lanaren aurkezpenean, eta esan du poz handiz eta haiekiko estimazioz jaso zuela Valverdek eta Lertxundik egin zioten proposamena. Baita bere bi poema horiek hautatu izanagatik ere: «Gorputza lotzen ari garen garai hauetan, oso esanguratsu bihurtzen dira». Edertzat jo du «bost emakume bederen» batera topatzea antologia batean. Eta galdera luzatu: «Zenbat gara euskal emakume idazleak?». Akademian ari direnak kontuan hartuta, 600etik gora direla dio. Alor hori bazter utzita ere, «ehunka bai».«Beraz, arrantza egiteko aukera badago». Euskal poesiaren eta kantagintzaren historian musikatuak izan diren zenbait gizon poeta ere aipatu ditu, Bernat Etxepare eta Arnaut Oihenart, esate baterako, eta haien testu batzuk emakumeekiko indarkeriak zeharkatzen dituela oroitarazi. «Gu ohituta gaude gizonezkoen lanak irakurtzen. Elkar irakurtzeko ordua da». Aspaldi behar zuen kalean argitalpenak. Iazko abenduan grabatu zuten Txillida Lekuko zuzenekoa —poeten parte hartzearekin, Goikoetxea salbu; Urretabizkaiak irakurri zituen haren hitzak—, baina koronabirusaren krisiak hilabeteak atzeratu du argitalpena. «Katakonbetan bezala bizitzeko zorian gaude berriro», aipatu du Lertxundik, eta kultura «lepoa atera nahian» sumatzen du hor. «Baina, hara non, katakonba horietan irakurketa, musika, antzerkia, zinema… ditugu bidelagun, eta laguntzen digute gure barne korapiloak eta izuak askatzen. Builara ohituta gaude, baina une artistikoak eta gozamenezkoak ere ematen dizkigu bakardadera biltze honek». Hitzak hots-ek hori lortuko balu, lanak «fruitua eman duen» seinale litzateke egileentzat.